θεοφανής

I

(1ος αι. π.Χ.). Ιστορικός από τη Μυτιλήνη. Παρακολούθησε τις εκστρατείες του Πομπήιου και τις περιέγραψε, συγκρίνοντάς τις με εκείνες του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Αυτό κολάκευσε τον Πομπήιο, που τον αναγόρευσε, το 61 π.Χ., Ρωμαίο πολίτη. Στον εμφύλιο πόλεμο εναντίον του Καίσαρα, o Πομπήιος ανέθεσε στον Θ. τη διοίκηση των τεκτόνων (μηχανικού λόχου). Ο Θ. συνέγραψε και ιστορία του τρίτου Μιθριδατικού πολέμου, από την oποία διασώθηκαν αποσπάσματα.

II

Όνομα αγίων της Ανατ. Ορθόδοξης Εκκλησίας.

1. Θ. ο γραπτός. Είναι o ποιητής πολλών κανόνων. Η μνήμη του τιμάται στις 11 Οκτωβρίου.

2. Θ. ο όσιος. Είναι o κτήτορας της μονής Βαρλαάμ των Μετεώρων. Η μνήμη του τιμάται στις 17 Μαΐου.

3. Καταγόταν από την Αντιόχεια. Παντρεύτηκε την πόρνη Πανσέμνη, η οποία έγινε χριστιανή και διακρίθηκε για την οσιότητά της. Η μνήμη τους τιμάται στις 10 Ιουνίου.

4. Θ. ο νέος. Καταγόταν από τα Ιωάννινα. Πήγε στο Άγιον Όρος, όπου γράφτηκε στο μοναχολόγιο της μονής Δοχειαρίου, της οποίας αργότερα έγινε ηγούμενος. Διακρίθηκε για την αυστηρή διοίκηση και τη σύνεσή του. Έφυγε αργότερα από το Άγιον Όρος και πήγε στη Νάουσα της Μακεδονίας, όπου ίδρυσε, στις πλαγιές ενός βουνού, το μοναστήρι των Ασωμάτων, προσφέροντας μεγάλη βοήθεια στους περίοικους. Η μνήμη του τιμάται στις 19 Αυγούστου.

5. Θ. ο ομολογητής (τέλη 2ου – αρχές 3ου αι.). Πιθανόν καταγόταν από τη Ρώμη. Ασκήτεψε σε σπήλαιο κοντά στη Ρώμη, πριν από την εποχή του Διοκλητιανού. Η μνήμη του τιμάται στις 9 Σεπτεμβρίου.

6. Θ. ο ομολογητής(Κωνσταντινούπολη 760; – Σαμοθράκη 817). Βυζαντινός χρονογράφος. Καταγόταν από ευγενή οικογένεια και ακολούθησε νωρίς τον μοναχικό βίο. Ίδρυσε στη Σιγριανή (κοντά στην Κύζικο της Προποντίδας) τη μονή του Μεγάλου Αγρού. Καταδιώχθηκε ως εικονόφιλος, φυλακίστηκε και πέθανε εξόριστος. Η χρονογραφία που έγραψε, Θεοφάνους αρματωλού μοναχού και ηγουμένου του αγρού και ομολογητού χρονογραφία ετών φκη’, η οποία καλύπτει την περίοδο μεταξύ Διοκλητιανού και πτώσης του Μιχαήλ Α’ του Ραγκαβέ (284-813), υπήρξε πηγή για μεταγενέστερους χρονογράφους και δυτικούς, γιατί μεταφράστηκε και στα λατινικά. Η μνήμη του τιμάται στις 12 Μαρτίου.

7. Θ. ο νεομάρτυς(16ος αι.). Το 1559 φυλακίστηκε από τους Τούρκους στην Κωνσταντινούπολη, όπου πέθανε με φριχτά βασανιστήρια. Η μνήμη του τιμάται στις 8 Ιουνίου.

III

Όνομα πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως.

1. Θ. Α’ (Αθήνα ; – Κωνσταντινούπολη 1597). Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (1597). Ήταν γόνος της γνωστής αθηναϊκής οικογένειας Καρύκη (ή Καρύτση). Υπηρέτησε ως λογοθέτης και πρωτοψάλτης του Οικουμενικού Πατριαρχείου και κατόπιν ως μητροπολίτης Φιλιππούπολης και Αθήνας. Λόγιος, καλλίφωνος ψάλτης και συνθέτης εκκλησιαστικών μελών, ο Θ. υπήρξε ένας από τους πιο πρώιμους και πιο ικανούς συνεχιστές της βυζαντινής μουσικής παράδοσης.

2. Θ. B’ (17ος αι.). Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (1659). Καταγόταν από τη Δημητσάνα. Διαδέχθηκε τον Γαβριήλ Β’, ο οποίος είχε ανακηρυχθεί πατριάρχης αντικανονικά. Ουσιαστικά όμως οικειοποιήθηκε τον οικουμενικό θρόνο, γι’ αυτό και η πατριαρχία του διήρκεσε μόνο τρεις ημέρες.

IV

(Δημητσάνα 1570; - Κωνσταντινούπολη 1644). Πατριάρχης Ιεροσολύμων, γνωστός και ως Καράκαλος. Ήταν ανιψιός του πατριάρχη Ιεροσολύμων Σωφρονίου, τον οποίο διαδέχθηκε το 1609. Ο Θ. έστρεψε τη δραστηριότητά του σε δύο κυρίως τομείς: στην προάσπιση των δικαιωμάτων του πατριαρχείου Ιεροσολύμων για τα λεγόμενα ιερά προσκυνήματα και στην αναδιοργάνωση της Ρωσικής Εκκλησίας.

Ήδη από τα μέσα του 16ου αι. τα εγκατεστημένα στα Ιεροσόλυμα μοναχικά τάγματα των καθολικών διεκδικούσαν το ένα μετά το άλλο τα πανάρχαια χριστιανικά μνημεία των Αγίων Τόπων. Με την υποστήριξη του Γάλλου πρεσβευτή στην Πόλη, με ατέλειωτες δολοπλοκίες και με αδρές δωροδοκίες των τοπικών τουρκικών Αρχών, οι καθολικοί μοναχοί απειλούσαν να απογυμνώσουν εντελώς το πατριαρχείο Ιεροσολύμων από τα ιερά προσκυνήματα. Έπειτα από πολύχρονους αγώνες, αλλεπάλληλες περιοδείες στη Ρωσία και στη Μολδοβλαχία για τη συνάθροιση των απαιτούμενων πόρων, ύστερα από κατατρεγμούς και φυλακίσεις, o Θ. κατόρθωσε τελικά, το 1633, να αποσπάσει σουλτανικό διάταγμα, που επικύρωνε τα δικαιώματα των ορθοδόξων στα προσκυνήματα.

Σημαντική ήταν η θέση του Θ. στη ρωσική πολιτική και εκκλησιαστική ιστορία. Γνωστός ήδη στη Μόσχα από μία σύντομη επίσκεψή του εκεί το 1603, ο Θ. κλήθηκε και πάλι το 1616 από τον τσάρο Μιχαήλ, τον ιδρυτή της δυναστείας των Ρομανόφ, να συμβάλει στην ανόρθωση της Ρωσικής Εκκλησίας, η οποία, μετά τη χαώδη περίοδο του εμφύλιου πολέμου και την εισβολή των Πολωνών στη Ρωσία, βρισκόταν σε τέλεια αποδιοργάνωση. Κατά τη σύντομη παραμονή του στη Μόσχα (1619-20) o Θ. χειροτόνησε πατριάρχη τον πατέρα του τσάρου Φιλάρετο, ίδρυσε το πρώτο ελληνικό σχολείο στη ρωσική πρωτεύουσα και γενικά ενίσχυσε τους δεσμούς της Ρωσικής Εκκλησίας και κοινωνίας με τον ελληνικό κόσμο. Ακόμα σημαντικότερο ήταν το έργο που επιτέλεσε ο Θ. στην Ουκρανία, η οποία τότε ανήκε στο βασίλειο της Πολωνίας. Οι πολυπληθείς ρωσικές κοινότητες της περιοχής αυτής πιέζονταν αφόρητα να προσχωρήσουν στον καθολικισμό, ενώ ήδη από το 1596 οι επίσημες πολωνικές αρχές είχαν καταργήσει την ορθόδοξη ιεραρχία και είχαν αρχίσει να εφαρμόζουν σκληρά μέτρα αφομοίωσης των Ρώσων προς το κυρίαρχο πολωνικό στοιχείο. Την κρίσιμη αυτή στιγμή (1620) έφτασε ο Θ. στο Κίεβο, επιστρέφοντας από τη Μόσχα. Με κάθε μυστικότητα χειροτόνησε τότε αρκετούς ορθόδοξους επισκόπους, μερικοί από τους οποίους ήταν Έλληνες φυγάδες από την τουρκοκρατούμενη Ανατολή. Όταν η τολμηρή αυτή ενέργειά του έγινε γνωστή, προκάλεσε τον ενθουσιασμό του ορθόδοξου πληθυσμού, αλλά και την οργή του Πολωνού βασιλιά. Με ισχυρή συνοδεία Κοζάκων, που είχαν αναλάβει την προστασία του ρωσικού πληθυσμού και της νέας ορθόδοξης ιεραρχίας, ο Θ. πέρασε στη Μολδαβία. H φήμη που άφησε πίσω του στη Ρωσία ήταν τεράστια. Τιμήθηκε παντού ως ήρωας της ορθοδοξίας και ευεργέτης των Ρώσων, των οποίων έσωσε όχι μόνο την εκκλησιαστική αυτοτέλεια, αλλά και τη σύμφυτη τότε με αυτήν εθνική υπόσταση.

Συγγράμματα δεν άφησε o Θ.· σώζονται μόνο επιστολές του και επίσημοι εγκύκλιοι, πολλές από τις οποίες απευθύνονται στις ρωσικές κοινότητες της Πολωνίας.

V

Όνομα επισκόπων της Ανατ. Ορθόδοξης Εκκλησίας.

1. Θ. ο Κεραμεύς (12ος αι.). Επίσκοπος Ταυρομενίου, της σημερινής Ταορμίνα στη Σικελία (1130-52). Διακρίθηκε για τη ρητορική του δεινότητα. Έγραψε πλήθος λόγων, που χαρακτηρίζονται για την απλότητα του ύφους και της γλώσσας.

2. Αρχιεπίσκοπος Νικαίας (14oς αι.). Ο Θ. ήταν οπαδός του ησυχασμού και εκκλησιαστικός συγγραφέας. Έγραψε διάφορες μελέτες, κυριότερες από τις οποίες είναι οι Περί Αγίας Τριάδος και Περί ενανθρωπήσεως. Έγραψε επίσης οκτώ βιβλία με τον γενικό τίτλο Κατά Ιουδαίων, τρία με τον τίτλο Κατά Λατίνων και πολλές επιστολές.

3. Θ. o Μηδείας (15ος αι.). Εκκλησιαστικός ρήτορας. Διετέλεσε μητροπολίτης της θρακικής Μηδείας (μετά το 1467 και πριν από το 1474). Θεωρείται ένας από τους κορυφαίους ρήτορες της Εκκλησίας του 15ου αι. O Θ. αλληλογραφούσε τακτικά με τον φίλο του Γεννάδιο Σχολάριο. Έγραψε τις μελέτες Περί ψυχής (Λειψία, 1784), Περί προνοίας, Κατά Ιουδαίων κ.ά.

4. Θ. Προκόποβιτς (1681 – 1736). Ρώσος αρχιεπίσκοπος του Νόβγκοροντ. Γιος έμπορου, σπούδασε στην Πολωνία και στη σχολή του Αγίου Αθανασίου της Ρώμης. Ο Θ. καταδίκαζε τον καθολικισμό, θεωρούσε όμως το ορθόδοξο δόγμα ανεπαρκές. Αντίθετα, ενστερνίστηκε ορισμένες προτεσταντικές αρχές, χωρίς όμως να απαρνηθεί την ορθοδοξία. Στα θεολογικά του συγγράμματα, τα οποία αποτέλεσαν τη βάση των εκκλησιαστικών μεταρρυθμίσεων στη Ρωσία, η επίδραση του προτεσταντισμού είναι φανερή. Ο Μεγάλος Πέτρος έτρεφε απεριόριστη εκτίμηση γι’ αυτόν και το 1716 τον κάλεσε στην Πετρούπολη, όπου του εμπιστεύτηκε τη διεύθυνση των εκκλησιαστικών υποθέσεων της αυτοκρατορίας και το βαρύ έργο της αντιμετώπισης των επιθέσεων εναντίον των εκκλησιαστικών μεταρρυθμίσεων που έκαναν οι κληρικοί της παλιάς Ρωσικής Εκκλησίας. Το 1721 κοινοποιήθηκε ο εκκλησιαστικός κανόνας του Θ., με τον οποίο ο Θ., προωθώντας τις περί κλήρου αντιλήψεις του προτεσταντισμού, ανέτρεψε την έως τότε παντοδυναμία του πατριαρχείου και παραχώρησε διοικητικά δικαιώματα στην Ιερά Σύνοδο. Ο κανόνας παρεμπόδιζε εξάλλου κάθε παρέμβαση του πατριαρχείου στις υποθέσεις του ρωσικού κράτους. Αλλά η δραστηριότητα του Θ. δεν περιορίστηκε μόνο στα εκκλησιαστικά ζητήματα της εποχής. Το μέγαρο στο οποίο κατοικούσε ήταν κέντρο επιστημονικών και φιλολογικών συναθροίσεων. Υπήρχε εκεί η μεγαλύτερη ρωσική ιδιωτική βιβλιοθήκη της εποχής, που αριθμούσε περισσότερους από 40.000 τόμους βιβλίων, ανάμεσα στα οποία πολλά σπάνια αρχαία ελληνικά και λατινικά κείμενα. Ο ίδιος άλλωστε έγραφε και ποιήματα· μετά τον θάνατό του δημοσιεύτηκε το έργο του Ποιητική. Έγραψε επίσης το θεατρικό έργο Βλαδίμηρος (1705), που θεωρείται έως τώρα ένα από τα καλύτερα ρωσικά σχολικά θεατρικά έργα.

5. Θ. ο Σιατεύς (1790 – 1868). Επίσκοπος Μαντινείας και Κυνουρίας (1852-68). Μόλις άρχισε η Επανάσταση, έφυγε από τη Σμύρνη όπου σπούδαζε και πήγε στην Πελοπόννησο, όπου πολέμησε και προέτρεπε τον λαό σε ξεσηκωμό.

6. Θ. ο Έγκλειστος Γεώργιος Γοβόρωφ (1815 – 1894). Επίσκοπος Βλαδιμήρ (1859-66). Διετέλεσε καθηγητής της φιλοσοφίας και της ηθικής καθώς και πρύτανης της εκκλησιαστικής ακαδημίας της Πετρούπολης. To 1847 πήγε στα Βαλκάνια για να μελετήσει την ιστορία των Ορθόδοξων Εκκλησιών. Στην Ελλάδα έμεινε 7 χρόνια και μελέτησε ιδιαίτερα τις μοναστικές παραδόσεις της ελληνικής Εκκλησίας. Έγραψε διάφορα θεολογικά έργα και υπομνημάτισε τις επιστολές του Αποστόλου Παύλου.

VI

Όνομα διαφόρων ιστορικών προσώπων της βυζαντινής εποχής και της τουρκοκρατίας.

1. Θ. o Βυζάντιος(6ος αι.). Ιστορικός. Έγραψε ιστορία με τον τίτλο Ιστορικά, που αποτελείται από δέκα βιβλία και αφηγείται τα γεγονότα από το 566 έως το 581, δηλαδή την περίοδο της βασιλείας του Ιουστίνου B’ και του Τιβέριου. Ο πατριάρχης Φώτιος είχε διασώσει περίληψη του έργου και μερικά αποσπάσματα, που εκδόθηκαν στα Αποσπάσματα Ελλήνων ιστορικών, από τον Μίλερ.

2. Θ. ο ιερομάρτυρας(8ος αι.). Θαλαμηπόλος του εικονομάχου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου E’ του Κοπρώνυμου. Υπήρξε οπαδός της λατρείας των αγίων εικόνων, τιμωρήθηκε από τον γιο του αυτοκράτορα Λέοντα Δ’, φυλακίστηκε και πέθανε από τις κακουχίες (780).

3. Λόγιος και στρατιωτικός επί Ρωμανού Α’ (10ος αι.). Αποδείχθηκε ικανότατος διπλωμάτης, όταν το 935 διαπραγματεύτηκε με επιτυχία με τους Τούρκους, οι οποίοι φτάνοντας στην πρώτη τους επιδρομή έως την Κωνσταντινούπολη είχαν επιδοθεί στη λεηλασία της χώρας. Επικεφαλής πολεμικών πλοίων επιτέθηκε εναντίον των Ρώσων, οι οποίοι είχαν εισβάλει με 10.000 πλοία στον Βόσπορο τον Ιούνιο του 941, τους νίκησε και τους έτρεψε σε φυγή. Το φθινόπωρο του ίδιου έτους κατόρθωσε να συντρίψει τους υπόλοιπους Ρώσους επιδρομείς, στην προσπάθειά τους να διαφύγουν. Μετά την εκθρόνιση του Ρωμανού ο Θ. εξακολούθησε να μένει στην Κωνσταντινούπολη, αλλά η συμμετοχή του σε συνωμοσία που αποσκοπούσε στην επάνοδο του αυτοκράτορα στον θρόνο είχε αποτέλεσμα τη σύλληψη και τον εκτοπισμό του από τη χώρα.

4. Ζωγράφος (13ος αι.). Καταγόταν από την Κωνσταντινούπολη. Το 1200 ίδρυσε στη Βενετία σχολή ψηφοθετικής και λέγεται ότι εργάστηκε στα ψηφιδωτά του ναού του Αγίου Μάρκου.

5. Θ. ο Έλλην (1340; – 1405). Αγιογράφος. Έζησε και εργάστηκε στο Βυζάντιο και στη Ρωσία. Φιλοτέχνησε τοιχογραφίες, εικόνες και μινιατούρες. Στη Ρωσία ζωγράφισε τον Σωτήρα στην εκκλησία του προφήτη Ηλία του Νόβγκοροντ (1378) και σε συνεργασία με τον Συμεών Τσιόρνι την εκκλησία της Γέννησης της Θεοτόκου και τη μητρόπολη του Αρχάγγελου (1399) στο Κρεμλίνο. Στον ίδιο αποδίδονται οι εικόνες του εικονοστασίου της μητρόπολης του Ευαγγελισμού (Κρεμλίνο) Σωτήρας, Θεομήτωρ, Ιωάννης ο Πρόδρομος, Αρχάγγελος Γαβριήλ, Απόστολος Παύλος και Ιωάννης ο Χρυσόστομος (οι τρεις τελευταίες με βοηθούς). Τα έργα του χαρακτηρίζονται από την έξαρση των μορφών, την πρωτότυπη τεχνοτροπία και την εκπληκτική εκφραστικότητα. To εργαστήρι που είχε ιδρύσει στη Μόσχα είχε γίνει το κέντρο της δραστηριότητας των τοπικών ζωγράφων, των οποίων όμως η μέθοδος είχε σημαντικές διαφορές από τη δική του τεχνοτροπία που τη χαρακτήριζε πρωτοτυπία.

6. Θ. o Βαρλααμίτης (τέλη 15ου – μέσα 16ου αι.). Ιερομόναχος από τα Ιωάννινα. Μαζί με τον αδελφό του Νεκτάριο ίδρυσε το μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Πρόδρομου στο νησί των Ιωαννίνων (1506-7). Το 1510-11 μόνασε στο μοναστήρι του Πρόδρομου στα Μετέωρα και το 1517 ανέβηκε στον βράχο του Βαρλαάμ, όπου ίδρυσε τον ναό των τριών Ιεραρχών. Η μνήμη του, καθώς και του αδελφού του Νεκτάριου, τιμάται στις 17 Μαΐου.

7. Ιεροδιδάσκαλος από τη Φουρνά των Αγράφων (1705 – 1784). Ήταν μαθητής του Αναστ. Γορδία, μετά τον θάνατο του οποίου (1733) επισκέφτηκε τα Ιωάννινα, όπου μαθήτευσε δίπλα στους δάσκαλους Μεθόδιο, Ανθρακίτη, Μπαλάνο και Βασιλόπουλο. Έζησε ως μοναχός στο μοναστήρι της Ζωοδόχου Πηγής. Δίδαξε κατά παράκληση του Διονυσίου του εκ Φουρνάς στη σχολή της γενέτειράς του, τη διεύθυνση της οποίας ανέλαβε το διάστημα 1755-84. Μαθητές του υπήρξαν οι Κύριλλος Κοζάνης, Σέργιος Μακραίος, Ιωάννης Δημητριάδης κ.ά. Συμμετείχε στη σύνοδο του 1776 στην Κωνσταντινούπολη, στην οποία λήφθηκε απόφαση για το ζήτημα των Κολλυβάδων. Εκτός από τους πανηγυρικούς λόγους, έγραψε και το αξιόλογο έργο που τιτλοφορείται Βίος εν συνόψει του της μονής κτίτορος κυρίου Διονυσίου (του εκ Φουρνάς).

8. Λόγιος (18ος αι.). Έζησε στην Ήπειρο. Για τον Θ. είχε διαδοθεί ότι κατασκεύαζε χρυσάφι. Ο Αλή πασάς του έδωσε τριήμερη προθεσμία να του κατασκευάσει το πολύτιμο αυτό μέταλλο και επειδή, όπως ήταν επόμενο, o Θ. δήλωσε αδυναμία, διέταξε την εκτέλεσή του.

9. Θ. ο ομολογητής. Βλ. λ. Θεοφάνης, όνομα αγίων της Ανατ. Ορθόδοξης Εκκλησίας.

* * *

θεοφάνης, -ές (Μ)

αυτός που φανερώθηκε, που αποκαλύφθηκε από τον θεό.

[ΕΤΥΜΟΛ. < θεο-* + -φανής (< φαίνω), πρβλ. α-φανής, εμ-φανής].